Paul Cakuat in Nu Dirhmun

Eastern Area Bible Conference ah Tialmi asi 

Paul Cakuat in Nu Dirhmun
Biak Ṭha Hnem

Biahmaithi

Paul cakuat kan zoh lai caah a mah pumpak nun, a sianginn kainak, a tlonlennak vawlei kong kan zoh chih a herh. Cun ca a rak kuatmi hna Khrihfabu, khua sining kan zoh chih lai. Paul cakuat chungah nu dirhmun a cawnpiak mi hna hi zei bantuk dirhmun in dah a cawnpiak hna le an caah zeitluk in dah sullam a rak ngeih i nihin kan chan ah tah hi Bible bia pawl hi zeitin dah a sullam kan lak awk a si timi in kan dongh ter lai.

 Paul pumpak kong

Paul cu Cilicia peng Tarsus khua ah a chuah (Lamkaltu 22:3). Tarsus khua cu Cilicia pengah cu lio in an khuapi a rak si. Paul chan lio ah hi khua cu cozah nih tax a lak lonak khua, khualuat, an nunphung an rak tanhnak le cawnnak sianginn ṭhaṭha a umnak a si. Paul le a chungkhar hi zeitin dah hi khua an phak? Theologian Jerome nih cun ralruangah thong an rak thlak hna i thongtla sinak in Paul hringsor tu a pu le hi Tarsus khua an rak phaknak a si lai a ti. A sinain zeitik set ah timi kong Jerome siseh midang nih siseh an fainter khawhmi a um lo. Paul cu Judah miphun an si nain an ram Israel ram a si lomi, Greek holh a hmangmi, uknak leiah Rome nih ukmi khuaah a chuakmi, a thangmi a si ti hi theih khawh a si.

Israel ramcu harnak, ramdang uknak tangah can saupi a rak um mi a si peng caah an ram i a ummi nak in ramdang ah a ummi Judah miphun hi a tamdeuh mi an si. Cu hna lakah Paul zong cu aa tel ve mi pakhat diaspora Jew a si.

Rome miphun sinak a ngeimi pa a si. (Lamkaltu 16:37-38; 22:25). Rome miphun sinak hi fawi tein rak hmuh mi a si lo. An ram ah a chuakmi sinak, ralkap rian saupi ṭuan ruangah pek a si loah Cilicia peng cu a hleiin 67 BC ah General Pompey nih a lak i Tarsus khua cu Cilicia peng khuapi ah a ser. A hnuah Mark Anthony nih cu khua cu tax luatmi khua ah a ser. A hnuah Augustus nih tax lak lo pinah cu khua ummi poah Rome miphun sinak pek nak a hun tuah. Ruahdamh bik mi cu Paul hi a chuahhlan in a nu le a pa Rome miphun sinak a rak ngei cangmi an si tihi a si.

Lamkaltu 22:3; 5:34 ah an chanlio saya minthang Gamaliel kuttang ah Pharisees cawnnak Jerusalem khuaah a rak ngeimi a si. A saya pa cu a thiamnak le a sining ruangah “Rabban” Jewish Doctor timi tiang an rak pekmi a si. Hi title hi Judah mi minung 7 lawngnih an rak tinco bal mi a si. Chim duhmi cu fimthiam nak sangpi a cawng mi pa a si ti hi a si.

 Paul Cakuat

Bible chungah Paul nih a ṭial timi, Paul min bunh in a langmi cakuat 13 a si. Rome, IKor, Felemon, Galati, Philippi, IThese, ITim, IIThese, Epesa, Colose,  IITimo, TItus, II Kor hna hi an si. Culak ah 7 hi cu elawk tha loin Paul nih a tialmi a si ko tiah pommi a si. A caanah Khirhfabu a kuat hna i a caanah pumpak a kuat hna. A hleiin Timote cakuat le Titus cakuat cu Pathian rianah kumno te a si rih mi hna nih an pawngkam ah an ton mi harnak chungin hi ti hin nan ti awk a si tiah pumpak thazang peknak le fimchimhnak cakuat an si.

Khirhfabu pakhat herhning hoihin ca a ṭial; A cakuat lakah IThe hi hmasabik a tialmi cakuat ah ruah mi a si. Hi khua hi Paul a voihnih nak khual a tlawn lio ah a rak palpah nak a si (Lam.17:1). Thawngṭha an chimnak ah Judah miphun pawl hi harsatnak an rak pek hna caah Berea khua ah zanhlan in an rak zam (Lam.17:10). Judah mi nih Theselon Khrifabu hna cu an rak hrem hna i Khrihfa mi pawl cungah harsatnak tampi a rak tlung. Cu kong cu Paul nih a theih tikah Timothy le Silai cu an konglam hlathlai dingah a hei thlah hna. Paul sinah harsatnak tampi tong ko hna hmanh seh law an zumhnak ah fek tein an dir ko timi an chimh. Cunih cun a lomh ter ngaingai aa lomhnak kong le thazang peknak caah cakuat a tial (IThe.1:6). Bawipa ratṭhannak a naicang caah timhcia te um ding a ṭial chih (IThe.4:13-5:11) . Cu kong ruangah cun minung tampi an thinlung a rak buai i rianṭuan huam lonak ah an rak hman tikah ca a kuat than hna i “A hohmanh rianṭuan a duh lomi cu ei awk zeihmanh pe hna hlauh u….ningcang tein khua rak sa u law nan pawcawmnak ah rian tha tein rak tuan uh” (IIThe.3:10b,12b) tiah a hun ti ṭhan hna. Hi cakuat pahnih kan zoh tikah a fiang ngai mi cu zumtu hna nuncan ziaza le herhning hoih in ca a ṭialmi hi a si ti a lang. 

Galati cakuat zong hi cawnpiaknak hman lo a rak ummi nih an zumhnak ah buainak a rak chuah ter “Khamhnak hmuhnak ding caah Judah phung zulh a herh, zumhnak lawngin khamhnak hmuh khawh a si lo tiah Gentile pawl kha cuarpartan le Judah phung zulh ve dingin” an rak cawnpiak hna. Cucu a hman lo ti kha fiang tein a langh ter i  “Minung hi Pathian he an i remnak cu Jesuh Khrih an zumhnak thawngin a si i Nawlbia nih tuah u a timi tuahnak thawngin a si bal lo ti kha” (Gala 2:16) ca in a rak kuat hna. Paul nih Khrihfabu pakhat ca a kuat tik hna ah an tonmi harsatnak zoh chihin careltu Khrihfabu hna herh ningin ca a ṭial zungzal ti cu kan philh lo awk a si. Phungdang in kan chim ahcun Bible kan rel tikah Universal norm (zeitik caan poah ah zulh khawh, hmankhawh mi) phun an um i (situational norm) nunphung, zumhnak, cawnpiak nak hmanlo nih rak khuhmi hna ca teah ṭialmi tiah hi phun hnih hi ṭhen thiam a herh ngaingai tiah Kenneth Cauthen nih a rak timi hi philh awk tha lo a si.

A hleiin Paul nih nu kong a tialmi hna rel tikah an nunphung le sining nih faktuk in rak nenh mi chungin a chuak mi an si ti hi cu elawk um lo in kan hngalh a herh.      

 Paul Vawlei ah nu dirhmun

Paul a ṭhannak vawlei cu Greeco-Roman vawlei a si. Uk nak leiin Rome, nunphung leiin Greek nih a raktuam mi vawlei a rak si. An vawlei ah nu zeirel lo ngai an rak si. Judah biaknak cawnpiak tu Jerusalem khua mi Jose ben Jonathan nih, “Nu cu chonhbiak tuk ding an si lo. Nu a chawnbia tuk mi cu a mah cungah chiatnak aa chuahpi a si. Cubantuk pa hna nih cun Pathian phung cawnnak an tolh i Gehana (hell) lam kha an mah tein an i thim.” Philo zongnih tonpumhnak cu “ Pa ca lawngah a si awk a si i nu i a rianngan bik cu chungkhar hnokhnai tuan a si.”(Ber 3:3; 7:2) ahcun, “ Sal, nu le hngakchia cu an bawi, pa kuttang ah a um dingmi an si.” Pa nih cu lio thla an cam tikah “ Nu in na ka ser lo caah Bawipa kaa lawm ti hi an rak telh mi a rak si.”

Cun Philip Sidon nih a chimning ahcun, “Greek nunphung ah nutung poh nih leng a chuah ahcun a lu aa khuh lai. Zapi lakah lukhuh lo in nutung pakhat cu mipi lak ah a chuah ah cun mi thiang lo tiah ruah a si pinah pa lemsoi a hmangmi nu a si,” tiah ruah an rak si. Cun raithawinak a kal tikah nunih a lu aa khuh lai timi phung an rak ngei fawn. Cun Sidon thotho nih Herod Temple ahhin nu cu Gentile mi nak in dotnga a niam deuh mi ah an thutter hna i Judah pa pawl nak in dot 15 a niam deuh mi ah an chiah hna a ti. Cun Synagogue ah khanhnih a um i pumhnak le cawnnak khan a si. Nu cu pumhnak khan lawngah luh khawh a si i cawnnak khan ah luh khawh a si lo a ti. Sabbath ni ah an cathiang (Torah) cu minung 7 nih relphung a si. Nu relcaan a si ahcun hmai chuak loin a ṭhutnak tein, a hnu leiin rel a si. Judah phungbia cawnnak sianginn zongah pa lawnglawng kai khawh a si i nu cu kainak nawl an pe hna lo.

Barclay nih, “Judah nunphung ahcun nu cu pa nih thilri bantuk in an ngeih hna. Rabbi pawl nih sernak tuanbia an hrilhfiah tikah Pathian nih nu cu pa lu in a ser lo nak cu aa uahlo nak ding ah a si. Pa min in a ser locu mitthit mi a ngeih lo ding ah a si, pa hna khawh in a ser lo cu bia a duh lonak ding caah a si. Pa kaa in a ser lo cu a holh tam lonak ding caah a si. Pa kut in a ser lo cu aa cua lonak ding caah a si. Pa lungthin in a ser lo cu hnahchuah a ngeih lo ding ah a si. Pa ke in a ser lo cu a vak tuk ding a duh lo caah a si. Hnakruh i a rak sernak cu tit nih a tuan peng. Cu bantuk in pa thladem tangah a um peng ding a sinak hmelchunhnak caah a si tiah an rak ti.”

Biakinn chungah nan lu i khuh u (ICor.11:2-6)

Thlacam tik le biachim tik ah nu cu a lu i khuh seh, lukongh le lumeh cu nu caah cun ninzah awk a si cash a lu kha i khuh ko seh. Pa cu Pathian muikeng asi i Pathian sunparnak thlalang a si. Nu tucu pa sinparnak thlalang men a si. Zeicahtiah pa cu nu chungin sermi cu a si lo, nu tu kha pa chungin sermi cu a si. Cun pa cu nu caah ser a si fawn lo, nu tu kha pa ca i sermi cu a si.

 Korin khua 146 BC ah Rome nih a rak hrawh i BC 46 ah Julius Ceaser nih a rak remh than mi khuapi a si. A serthan hnuah a luatmi khuapi sinak a pek. Lawngdinh nak ngan pipi aa tonnak hmun a si sipuaizi a thatnak le miphun cawh an umnak khua a rak si. Hi khua hi Paul chan lioah nunphung tampi le zumhnak phunphun aa tonnak a rak si. Cu hna lak ahcun Greek pathian nu Venus (Aphrodite) temple timi a um ve i nu tampi cu a thiangmi hlawhhlang rian an rak tuan. Cu temple i a ra mi papawl he nu le pa sualnak an rak tuah. Cu lio ah Korin khua ah nu hlawhhlang nu 1000 tluk an rak um i “Korin khua minu ka si,” ti cu hlawhhlang nu ka si ti he aa tluk ah an rak ruah hna. Cu hlawhhlang nu pawl nih an pathian nu upat langhter nak caah an sam an rak i tan dih. Culawng siloin Korin khua chung i a ummi khuachia biaknak cheukhat ahhin samthlah bu in hlasak le lam cu nu tampi nih an rak tuah mi a si. A hleiin Paul chan lio ah prophet nu Pythoness hi zapi hmaiah lukhuh lo in thla a cam, a aukhuang tawn. Amah ruangah mi vial te lungthlen nak lei tu si loin ningfah nak a rak chuah ter tawn an ti.

 Cun Judah mi hna nih hin samthlah hi vacung pa aa duhmi hlawhhlang nu sinak hmelchunh nak ah an rak ruah (Numbers 5:18). Thinghmui pawl nih an sam an rak i thlah i minih thinghmui in a zawmi an si theih hngalh nak ca ding ah a rak si (Lev.13:45).

Cucaah Korin khua Khrihfa nu pawl hna cu Paul nih (khuachia biaknak biakinn) i a kalmi nu hna he an nun aa khah lo nak hnga cawnpiaknak a tuahmi tu a si.

Cucaah hi kongah Paul nih nu hi santlai lo deuh ah a chiah hna i an lu a khuh ter hna ti si loin Pathian hngalmi nu hna man ngei, sunglawi tein an nunnak an hman khawhnak hnga cawnpiak nak tu a si deuh. Vancungmi hna ruangah nunih a lu cu aa khuh awk a si i cuticun a va tang i a ummi a si kha a langhter awk a si. (IKor.11:10) Raymond Brown nih, “Vancungmi hi Pathian thilsermi kha anmah le sining te in um ding a zohkhenhtu an si tiah an rak zumh. Nu caah sam zuah cu Pathian serning le si hna seh ti duhmi nunning a rak si caah i zuah ko hna sehlaw an lu tu i khuh hna seh a ti duhmi hi a si,” a ti.

IKor.11:10 Vancung mi hna ruangah aa lu aa khuh awk a si; Gen.6:1-2

A tanglei cacang kan rel ahcun IKor.11:12 “Nu cu pa chungin ser a si bantuk in pa zongcu nu chungin a chuakmi a si ve.” tiah a ti than thotho mi kan hmuh.

Pumhnak ah nu cu dai tein an umawk a si (IKor.14:34-35)

Biakamthar checkhlat tu mi tam nawnnih IKor.14:34-35 hi a cunglei cang 33 le a tanglei cang 36 he aa pehtlai lo (Straatman, Fitzer, Barrett, Ruef, Fee, and Payne). Zei a si fiang tein kan theih khawh lo buah a tawinak cun hi Bible cacang nih a chimmi cu Korin khrihfabu chungah va a ngeimi nu pawl micheukhat sinah chimmi a si ti cu a fiang. Korin Khrihfabu chungah a ummi nu cheukhat hna cu pumh caan ah pa he bia i ruah in pumh caan hnahnawh nak petu rak um dawh an si. Pumhcaan ah holh hi Judah phungnih a duh lo mi le a onh lomi a rak si. Cucaah nu dihlak si loin pumh caan chungah hnahnawh nak chuahpi tu nu cheukhat a chimhhrin nak hna a si kan ti ahcun kan palh lai lo tiah ka ruah. Scholars cheukhat le Devasahayam hna an ruahnak ahcun holhtheih loin a holh i hnacheh nak chuah pi tu nu cheukhat Korin khua khrihfabu ah an rak um i mah hna pawl a ti duh mi hna a si ko lai tiah an ruah. Fiang tein kan hngalh khawhmi a um lo nain Korin khihfabu pumhnak chungah hnahnok mi nu cheukhat ruangah pumh nuam lo in mipi an rak ummi chimhhrin nak a si lai ti cu zumh deuh mi a si. IKor.14:33 ah fiangngai in kan hmuh mi cu “Zeicatiah Pathian nih a kan auh cu ningcang lo piin umawk ah siloin dai te le remte in um awk tuah a si.”

 Nucu Cawnpiaktu si loin a cawngtu an si awk a si (ITim.2:11-12)

Nu cu cawnpiaktu si loin a cawngtu an si awk a si, cun an cawn tikah daite le doidornak lungthin ngei in an cawn awk a si. Cawnpiaktu si awkah ka duh hna lo, pa cung i nawl ngeitu si ding zongah ka duh hna lo, daitein an um awk a si ko.

Timote cakuat hi pumpak cakuat a si. Timote u zumhnak ah Paul nih a fa bantuk ah aa ruahmi a si. Kum no tein Ephesa khuaah Pathian rian a rak tuan. A tuannak bu chungah harsat nak a rak um tikah Paul nih thazangpek nak le fimchimh nak ah ca a rak kuat.  Hi cakuat a rak tial lio ahhin cawnpiak nak hman lo a rak um (ITim.1:6-7 Hi bantuk thil tu hi mi a cheu nih an hlawt riangmang hna i bia i al lengmangnak hruhnak burbuk chungah khan an lut. Pathian nawlbia cawnpiaktu saya si cu an duh, sihmanhsehlaw anmah chimmi bia lila kha a sullalm an hnga lo i a hngal ngai bantukin an chim lengmangmi thil kong zong kha an hngal taktak fawn lo.)

ITim4:1- Hmailei ah cun mi a cheu nih zumhnak kha an hlawt lai i lih a chimmi thlarau tu kha an bia an ngeih hna lai i khuachia cawnpiaknak kha an zulh lai, tiah Thlarau nih fiang tein a chim.

ITim 6:20-21 Timote, ken awk an in fialmi thil cu him tein na ken hna lai. Pathian hmaizah loin biachim lengmang le hruhnak bia alnak, mi a cheu nih hman, lopi in “Fimnak,” tiah an timi cu hrial naa zuam hna lai. Mi a cheu nih cu fimnak cu kan ngei an ti i zuhnak kha an nganh diam.

Hi a cunglei Bible cacang hi Barclay nih cun Judah nuphung le Greek nunphung fonh in nu namneh nak nunphung pahnih lakin a chuakmi a si a ti. Judah nunphung kong cu kan langh ter cang caah kan chim ti lai lo. Pliny nih a rak tialnak ah cun Lollia Paulina I a nupi nih an puai lio ah aa hrukaihmi man hi nihin Euro 432,000 man a rak si a ti.  A hleihluat in Greek nu pawl hi tamhmoih an rak hmang a ti. Cucaah Pathian a duhmi nu hna a hleihluat in tamhtuk le dawhnak langhter kha a doh (ITim.2:9-10).

Cun Timote cakuat a tial lio ah cawnpiaknak hman lo nih an bu chungah buainak tampi a rak chuah pi ti cu fiang tein a langh ter. Cu cawnpiaknak hman lo pawl cawnpiak mi cu bia a duh i a holh tam ngainga mi nuhmei pawl ruangah a karh tiah Paul nih hin theih dawh a si. Zeicatiah ITim 5:13-25 chungah, “Innkhat hnu inn khat an vak lengmang i an caan kha pakpalawng men ah an hman. Cun cu nak hmanh in a thalo chinmi cu, mi congoih kha an thiam i a kenkip ah khan an vaa sawh i chim cawk a si lomi zong kha an chim lengmang. Cucaah cun nuhmei kum no deuh pawl cu va ngei than ko hna seh law, tefa zong ngei hna seh law an inn an lo kha zohkhenh hna seh law cuticun kan ral pawl kha kanmah thangchitnak caan ngei kho hna hlah seh ti ka duh. Nuhmei cheukhat cu Satan zulh awkah khan an i mer than cang.”

Cucaah ITim 2:12 chungah nu cu cawnpiak tu siawk ah ka duh hna lo a ti tikah (I do not permit) timi present tense (a si lio mi) a human cash Timote kuatkhat nak a tial lio i a ummi cawnpiak nak hman lo a zulmi nuhmei cheukhat hi a ti duh mi hna an si ko ti a fiang ngai. Nu cu cawnpiak tu si loin a cawngmi an si awk a si a ti ko buah Timote nih a ngeihmi zumhnak cu a pi Lois le a nu Zunis sinin a si ti zong fiangten a chim. IITim. 1:5 ah, “Na pi Lois le na nu Zunis nih an ngeihmi zumhnak bantuk, zumhnak taktak na ngeih kha ka hngalh i a tu zongah hin nan ngei ko tiah ka zumh.”

Hi Bible cacang hi nu vialte cawnpiak tu si lo dingin Paul nih vawlei cung pi cain rak chimmi a si hrimhrim lo. Timote Khrihfabu ah hruaitu a rak tuannak hmun, Ephesa khuaah theihhngalh nak ngei set tung loin buainak a chuahpi tawntu, nuhmei pawl hi a ti duhmi hna a si. Cun ITim 2:12b ah a hmanmi Greek biafang (hesuchia) daitein umding timi hi biacaihnak zungah holh loin dai tein thut sawsawh tinak sullam si loin ITim 2:2 ah a hmanmi biafang he aa khatmi a si. A sullam cu;

“Daite te remte le Pathian tihzah le ziaza tha in kan nun khawh nak hnga..” A fiang ngai mi cu Paul nih hin cawnnak chungah, Khrihfabu chungah buaibai nak chuak lo tein nunzia dawh tein nun dingah zumhnak leiah a fapa Timote, Pathian riantuan mi sinah forhfial mi le a mipi hna cawnpiak dingin thazang pek mi a si deuh.

 KJV le NIV nih a leh ning ahcun, for kings, and for all that are in authority; that we may lead a quiet and peaceable life in all godliness and honesty.

Adam pei ser hmasa a si kha, amah hnu ah pei Evi cu ser a si kha. Hlen khawhmi cu Adam kha a si tunglo, nu kha pei a si i Pathian nawl zong a buar kha. Sihmanhsehlaw nu cu fa an ngeih ruangah hin khamh an si lai- Toidornak lungthin in zumhnak le dawtnak le thiannak chungah an um ahcun khamnh an si lai. ITim 2:13-15. Asinain Rome 5:14b Adam nih Pathian nawlbia a buarnak thawngin a tuahmi sualnak bantuk a tuah lomi zong kha a uk ko hna. A ti ve thotho. Zei a si hmanh ah atlang piin sernak tuanbia cu hi tin zoh khawh a si;

1.Nu he pa he a mah Pathian mui loin ser an si (Gen.1:26-27; 5:1-2)

2. Nu he pa he a sermi saram le vawlei uknak nawl a pek hna (1:26b,28)

3. Nu he pa he thluachuah a pek hna, karhzai dingin le vawlei khah dingin (Gen.1:28-29; 5:2)

4. Pathian nih direct in nu zong pa zong a chonh hna (Gen.1:28-29, nanmah timi mitam caah hmanmi biafang a hman.)

5.Nu he pa he tirawl caah thingthei eidin a pek hna (Gen.1:29)

6. Nu cu pa caah bawmtu (a niamdeuh tinak a si lo) (Gen.2:18, 20)

7.Woman “correspond to man” pa he aa tlukmi nu (hmaitonh, level khat) tinak a si i a niam deuh tinak a si lo. (Gen.2:18,20)

8.Nu cu pa hnakruh in a ser (Gen.2:21-23) Pathian nih nu a sernak le pa a sernak thilri a hmanmi aa khat.

9.Pa nih a tu hi pei ka ruh i lakmi ruh, ka sa in lakmi sa tiah a ti (Gen.2:23).

10. Pa sinak, nu sinak pek an si cu a niam, a sang caah a si lo (Gen.2:24)

11.Pa cu nu he pumkhat an si (Gen.2:24)

12. Pa cu a nupi he tisa khat an si (unity) a langh ter (Gen.2:24)

13.Nu he pa he taklawng in an um ko nain an ning a zak lo. (Gen.2:25)

14. Nu he pa he tukforh nak an ingti i tluknak zong an phan ti. (Gen.3:6)

15. Ei hlah uh timi thingthei an pahnih in an ei ti. (Gen.3:6), an pahnih tein thil thalo tuah an i thim.

16.An pahnih in an mit a hung au, taklawng an si an i hngal (Gen.3:7)

17. An pahnih in Pathian sinin an i thup (Gen.3:8), an sualnak nih Pathian he hawikomh nak nun an ngeih mi a thlen.

18. Pathian nih a chonh hna tikah an pahnih in a kawh ti hna (Gen.3:9-13, 16-19)

19. An pahnih in sual an i phaw veve. (Gen.3:12-13) an pahnih in a tlamtling lo ngaingai mi an sinak a lang.

20. An sual veve caah Pathian nih an pahnih in dan a tat veve hna. (Gen.3:16-19)

Sernak tuanbia zoh tikah Pathain pakhat kutchuak veve kan si, a sual kho veve, sualnak ah a tlami veve an si i dantat mi veve an si. A hmasa ser ruangah sannak a um hlei lo i  a hnu ser ruangah niamnak a um hlei lo. Aa tlukmi sinak langh tertu a si. Nu cu fa a hrin caah khamh a si lai (ITim.2:15) fa a ngeimi nu poah poah tinak a si lo toidornak lungthin in zumhnak le dawtnak le thiannak chungah an um ahcun. Khamh kan sinak ah nu he pa he zumhnak loin a hmu kho kan si lo.

Ephesa khua ah Artemis timi fertility god an ti i fa ngeih ter kho tu pathian nu, a hleiin nu a zohkhenh tu le fa a ngeih tertu pathian nu a rak um (Lam 19:28-37). Mah bantuk pathian nu kha ideal siter a duh hna lo i nu nih fa an ngeih khawh cu Pathian thawng tu in a si ti kha Paul nih a tial duhnak a si tiah (Christians for Biblical Equality) ah cun aa tial.

1 Tim.5:9-10 chung ah cun cawmtu a ngei lomi nuhmei pawl hmanh Paul nih an zawn a ruah hna i Khrihfabu ah an ṭuan ding rian zong a chimh hna. Kum 60 cung a si lai, cun va pakhat lawng a rak ngei bal mi a si lai, fa a rak cawmkeng bal mi zong a si lai i khualtlung a dawmi le Pathian mi hna an ke a ṭawlpiak mi, harnak a tong mi hna a bawm tawn mi le thilṭha ṭuannak lei ah min ngei mi. Cu bantuk sinak a ngei i cawmtu a ngei lomi hna cu Khrihfabu nih zohkhenh ding in rian a fial hna ITim.5:4-15).

Paul nih Khrih nawl aa cawn;

 ICor.11:1 Cucaah cun kei zong nih Khrih nawl ka cawn bantukin nannih zong nih ka nawl kha i cawn ve u. Jesuh Khrih nih cun nu he pa he aa tluk tein a zoh hna, a dawt hna. Thlarau lei zongah taksa lei zongah nu le pa cungah thleidan nak a ngei lo. Nu- Mary chungin vawlei ah minung in a hung cang. Jesuh nih Samaria minu cu thleidan nak um lo tein a chonhbiak i John 4:14-26- A khuami caah missionary ah a cang. Martha sinah thawhthannak le nunnak a sinak kong a chimh John 11:25-26. Mary Magdalene John 20:14-18 cu thawhthannak kong thawngtha phuangtu hmasa bik a si. Pathian pennak, Vancung pennak cu nu he pa he an phunhnih caah a si ti kha fiang tein a cawnpiak mi hna a si, a thih lai teah a nu, Mary caah siaherh tuknak a rak ngei.

Cucaah Jesuh Khrih hrimhrim nih hin Pathian nih nu le pa sinin thildang tete tinhpiak mi le siter duh mi a ngei ti cu a hman lo mi a si. Tirawl a ngei lo mi ti rawlpek, khualtlung tluninn onh le nauta bik sinah tan nun hi Jesuh Khrih nih a kan nun piak mi zungzal cu a si.

Jesuh nun aa cawn ve mi Paul hi nu hruaitu hna he rian an tuanti hna i a mah zongnih a thangthat hna. An kong zong tam lak te a tial.

Priscilla- Priscilla le an pa Aquila he a tlawmbik kum khat le cheu Korin khua ah rian an tuan ti tiah theih a si (Lamkaltu 18:1-3,11,18). Anmah nih Apollos zong an rak cawnpiak. Judah, Greek le Rome nunphung ning cun va le min nih a hmaisat ding a si nain a mah min deuh peng hmaisuang a si caah chungkhar le Khrihfabu ah hruaitu dirhmun a la mi a si lai ti ah ruah a si. Even Ryrie hna nih cun, “Priscilla cu cawnpiak tu a si lo tiah ti khawh hrimhrim a si hnga lo,” tiah a rak langh ter phah. Paul nih “Khrih rian ka tuan hawi tiah an nu pa in a kawh hna.” (Rome 16:3-5; IITim 4:19)

Junia- Bible dot hlattu thiamsang tampi nih an zoh lengmang tikah Junia hi Khrih zultu (apostle) nu a si tiah an ti. Rome 16:7 ah Paul nih Andronicus le Junia cu an kut a tlaih hna. Annih cu Judah phun hawi, keimah he thong a tla timi le Khrih zultu lakah mihlei ce, (outstanding apostles) keimah hlanah Khrih hnu zultu an si tiah a ti. Junia cu Latin nu pawl an min a si. Hlanah cun pa min ah rak ruah peng a si i pa in rak hmuh a si.  (Eldon Jay Epp, Junia; The First Woman Apostle, 1998)

Mary, Tryphena,Tryphosa, Persis

Mary (Rome 16:6) nan ca i rian fak piin a tuanmi timi bia a hman. Trifana le Trifosa- Bawipa rian a tuanmi (Rome 16:12), Persis- Bawipa caah rian tampi a tuanmi ka dawtmi ka hawi timi biafang a hman.

Euodia le Sintikhe

Euodia le Sintikhe- zangfahnak in kan nawl hna. bawipa chungah unau bantuk tein lungkhat in um i zuam u. Cun ka tuanhawi nangmah zong, kha nu hna kha rak bawm hna ti kan duh.  Klement le ka tuanhawi dang vialte, nunnak cauk chungah an min aa tialmi vialte he, Thawngtha karhter kha fak piin an ka bawmh (Filipi 4:2-3). Paul nih a tuanhawi vial te nu he pa he aa ruang tein a hmuh hna, an biapit ning aa tluk tiah a cohlan mi an si.

Nu dangdang;

Tytira khua Lydia, Europe ramah a hmasabik Khrih leiah a lung aa thlengmi nu (Lamkaltu 17:4, 12). Damaris- Paul hnuzul tu (Lamkaltu 17:34), Nympha (Colosian 4:15), Apphia (Philemon 2), a inn ah zumtu pawl an i pumh tawnnak , Rufus is a nu a si mi le Paul ca zongah nu dirhmun in a dir mi (Rome 16:13), Evangelist Philip nih fanu thiang a ngeih mi prophet nu 4 (Lamkaltu 21:8-9).

Paul nih an min in a langh ter mi nu hna hi Khirhfa u pa (Rome 16:1), hruaitu (Rome 16:2), Jesuh Khrih ah ka riantuan hawi hna (Rome 16:3; Phili 4:3), Zultu (Rome 16:7) tiah hruaitu min pek mi lawng te an si.

Paul Theology ah Nu le pa Dirhmun

1.Minung cu nu he pa he Pathian mui loin a mah Pathian nih a sermi kan si; Mithar sinak nan i hruk cang i hi mithar hi a sertu Pathian nih a mah mui lo chin lengmang in a tharchuah lengmangmi cu a si (Colo.3:10)

ICor.15:49- Vawlei in sermi mui kha kan i hruk bantukin Vancung in a ra mi cu kan i hruk lai.

 II Kor. 3:18 - Kannih caah hmai khuhnak puan kha  um ti lo caah kan dihlak in Bawipa sunparnak cu thlalang chung i kan mui a langh bang khin kan langhter; cuticun  sunpar chin lengmang in amah lo chin lengmang ah thlen kan si i cucu Thlarau a simi Bawipa riantuannak cu a si.

 Cun nu hi pa caah a herh bang in pa zong nu caah a herh. Nu cu pa chungin a chuak i pa zong nu chungin a chuak ve, zeizong vialte hram cu Pathian a si (IKor.11:11-12).

Col.2:10-11. Nu he pa he kan lu cu Khrih a si. Khrih he kan i pehtlaihnak ahhin nu sinak, pa sinak nih khan a kan dawnkhan ti lo. Cun Pathian mui lo in ser kan si caah Pathian lawhnak hrimhrim aa hrawmmi kan si.

 2.Nu he pa he Pathian nih thluachuah a pek hna i rian a fial hna;

Sernak tuanbia ah Pathian nih a sermi nu le pa cu rian zong siseh thluachuah zong siseh a pek hna Gen.1:26-30. Cucu Paul nih a dirkamh.

 ITimothy 6:17b Sihmanhsehlaw kan ca i a tha dingah zeizong vialte siang ngaiin a kan petu Pathian kha nan i bochan awk a si.

ICor.10:23-32. Zeipoah kan tuah khawh ko an ti. Asi, an tuah khawh ko, sihmanhsehlaw zeipoah hi an tha dih lo. Ahohmanh nih kanmah ca tha ding lawng kha kan zoh awk a si lo, midang ca tha ding tu kha kan zoh awk deuh a si… Sihmanhsehlaw ei nan tuah hmanh ah, nan ei ah siseh, nan din ah siseh, nan tuahmi cu a dihlak in Pathian thangthatnak caah siter ko u. Judah mi si hna seh, Gentail mi si hna seh Pathian Khrihfabu si hna seh, ahohmamh harnak nan pek hna nak hnga lo, cuticun nan nuncanning cu siter ko u.

 3. Khrih chungah nu he pa he khamh kan si

Khamhnak kong ah nu le pa nih tuah ding mi aa dang lo. Khrih chung nunnak thawngin (in Christ) hmuh mi Khamhnak a si. Bawipa min a au mi paoh cu khamh an si lai. Rome 10:13- Cathiang nih, “Bawipa min a aumi paoh cu khamh an si lai,” a ti bangin a si taktak ko.Galatians 3:28- Khrih dawtnak le khamhnak chungah nu le pa aa tluk mi te kan si.

4.Pathian caah riantuan hi i pumpek/ midang caah tuan a si ; Khrihfabu ah i hruainak timi cu dawtnak cherhchan in a ra mi a si i midang caah riantuan nak, thlarau laksawng pekmi ah a si fimnak, thawnnak, larnak ruangah a rak si hrimhrim lo (ICor.1-2). Filipi 1:29 Khirh ca riantuan thiah nan si tikah, a zumh lei lawng hi si loin a ca i temhinnak hmuh ding zong hi a si chih.

 5.Khrihfabu riantuan nak chungah pakhat le pakhat i nawlthiam nak ngeih;

 Ephesa 5:19-21- Hla dawh in pakhat le pakhat i chawn u; Bawipa cu hla le aw dawh in nan lung taktak in thangthat u. Kan Bawipa Jesuh Khrih min in zeizong kip caah Pathian cu lawm u.

Gal.5:13- Ka u le ka nau hna, nannih cu luat dingin kawhmi nan si. Asinain cu luatnak cu nan pumsa duhnak ca i caan tha men ah khan hmang hlah u. Pakhat le pakhat kha dawtnak in nan rian tu kha i bawm u.

 Rome 12:10- Pakhat le pakhat kha Khrih ah u le nau bantukin i daw cikcek u law pakhat le pakhat kha i hmaizah u.

Ephe.4:2- Toidornak lungthin ngei u, lungnem le lungsau in um zungzal u. Pakhat le pakhat i bawm u law cuticun nan i dawtnak kha langhter u.

 6.Nu le va karlak ah i nawlthiamnak um veve a herhnak nih nu le pa aa tlukmi sinak a chim; Ephe 5:21-22, 28,30-31; ICor 7: 1-16; TItus 2:4- Pakhat le pakhat i pehtlaih tikah cung le tang pehtlaih nak si loin aa ruangmi pehtlaih nak le dawtnak in hrennak in chungkhar hi aa hruai dingmi kan si tinak kong kha a chim. IKor.7:2-4 “Sihmanhsehlaw sualpalhnak a tam tuk hringhran caah hin, pa nih mah nupite i ngeih seh law nu nih mah vate i ngeih seh.  Pa nih a nupi cungah a tuah awk a simi rian kha tlamtling tein tuah seh law nu zong nih a va cungah tuah ve seh; an herhnak ah khan an lung i riamhter ciocio hna seh.  Nu hi amah pum bawi a si lo, a pum bawi cu a va kha a si; cu bantuk ṭhiamṭhiam in pa zong cu amah pum bawi a si ve lo, a pum bawi cu a nupi kha a si.”

7. Khrihfabu cu Khrih i pum pakhat a si; ICor.12:25 pum cu aa then kho ding a si lo, pum chungah nge tampi an um nain pum pakhat chungah aa sengtlai dihmi an si nak kong a langh ter. Ephe.4:12 pum chung nge dih lak nu he pa he kan zapi tein kan si khawh ning cio in pum a than ter tu ding kan si. ICor.12:12-13 Khrih hi nge tampi a ngeimi pum bantuk a si; nge cu tampi an si ko nain pum cu pakhat a si ko.Cu bantukin kannih vialte zong hi, Judah mi kan si ah, Jentail mi kan si ah, sal kan si ah, miluat kan si ah, kan dihlak in pum pakhat chungah khan Thlarau pakhat nih tipil a kan pek i kan dihlak in Thlarau pakhat kha din awkah pek kan si.

8. Zumtu dihlak tlangbawi kan sinak nih nu le pa cu aa tluk mi kan sinak a langh ter; IICor.3:12-18; Colo 3:16; ICor.14:26. Zumtu dihlak tlangbawi kan sinak nih nu zong tlangbawi rian (Pathian rian) ah aa tel lawnglawng ah cu thil cu a tlamtling kho dingmi a sinak kha fiang tein a langh ter.

9. Thiang Thlarau laksawng a pek cio kan si mi nih nu le pa tluknak a fian ter; Thlarau nih kan dih lak in laksawng a kan pekmi a um cio dih. A sinain mah vialte cu Khrihfabu thanchonak caah a si awk a si tiah a ti. ICor.12:7; Rome 12:6-8; ICor.12:11; ICor.12:31; 14:1. Biakam hlun zongah prophet nu hna an rak hman hna bang in Paul nih nu zong prophet rian in a kham hna lo. IKor.11:5; 14:31.

10. Khrih nih kan zapi a kan luatter timi nih nu le pa aa tluk mi kan sinak fiang tein a langh ter; Gala.3:28; 5:1. Sal le miluat, miphun dang sinak, nu le pa aa dangmi sinak vialte hi Khrih chungah cun an um ti lo. Pumkhat kan si. ICor. 11:11-12 “ Bawipa chung i kan nunning tu ah hin cun nu hi pa caah a herh bantuk in pa zong nu caah a herh ve. Nu cu pa chungin ser a si bantuk in pa zong cu nu chungin a chuak mi a si ve; zeizong vialte hram cu Pathian a si.”

Donghnak

Scholars tampi nih Paul cakuat nih Khrihfa zumhnak a rumter i sullam a thuh ter tiah an ti tawn. Cu bantuk thotho in Khrihfabu pakhat le hmunkhat kaa khat ah a rak ummi hna an harnak, an buainak hoih in ca a tialmi zawn tete zong nihhin nihin ah Khrihfabu chungah buainak le rualran lonak tampi a chuah pi ve taktak. Cucaah Baptist theologian, Kenneth Cauthen nih a chim bantuk in chankhat ah a rak ummi, mibu bukhat nih an tonmi hoih in tialmi ca (situation based) a si tiah kan pom khawh lo ahcun buainak a um pah peng ding a si. Tahchunh nakah IICor.13:12- A thiangmi kuttlaihnak in pakhat le pakhat i biachawn u. (Greet one another with a holy kiss.)

Matthai 5:30- Na kut nih an sual ter ahcun tan law hlonh. Na mit khoih, na ke tan law hlonh, te hna hi universal norm in kan la hna lo. Cu bantuk in kan hrilhfiah tikah a tuamtu nungphung phoih piak ta lo ahcun harnak a chuak kho mi a si.

Nihin zong ah SBC nih tamnawn buainak an ton. Saddleback Church dirhtu le kum 43 chung rian a rak tuanmi  Rick Warren cu September, 2022 ah pensen a la. A chawngtu ah Andy Wood an lak i a nupi Stacie Wood zong teaching pastor ah an lak ve, an pa lila nih keimah nak in a qualify deuh mi le teaching ah a thiam deuh mi a si tiah a ti. Cucaah SBC nih an chungtel sinak in an chuah hna. Rick Warren nih nawlnak a tuah than hna nain an cohlang thiamthiam lo i February 21, 2023 ah khan vote in an nawlnak hna cu cohlan piak lo an si. Lake Forest Church, California Khrihfabu zong nih nu pathum ordain an pek hna ruangah 2021 ah SBC in chuah an rak si.

Rick Warren nih point 5 in pointout a rak tuah hna;

1.Pathian nih Thiang thlarau laksawng a kan pek mi aa dang cio. Nu zong a pek hna i pa zong a pek hna. Cu thlarau laksawng cu an sining tein hmanthiam a herh.

2. SBC ah nu pastor 300 hna nih ka sinah ca an tial. An mah zong full time tein pastor rian ah pumpek a duhmi an si. Hihna hi an zawn kan ruah hna a herh. Texas lawng hmanh ah nu 1,200 pastor a tuan kho ding an um. Cu hna cu mah tin maw kan chiah sawh ko hna lai.

3.Nihin ah SBC nih missionary 1500 lawng a thlah hna. A luancia mi kum 23 lio hmanh ah missionary 2000 lengmang rak thlah a si. Nu pastor tha Khrihfabu a hruai kho tu tampi kan sung chinchin lai.

4.EC nih local Khrihfabu cawlcanghnak ah a tlangvuak in riantuan tu kongah biachah nak a tuah awk a si lo. Mah local cio nih freedom a ngei a ti

5.Salzuat kong zongah vote in a rak kal i zuat peh dingin rak vote a si ko 1955 tiang hrawng nain a hnu ah cun CIvil right movement nih a tei tuk caah a mah tein a lo ko cucaah next generation nih an duh te lai lo “Truth eventually triumphs over tradition.

Paul dirhmun ah nu le pa aa ruang in a hmuh ko. Khrihfabu cheukhat buainak a chuahpi tu hna ruang tuah a cunglei i Bible cacang kan lakmi hna hi a rak tialmi an si ko ti kan pom ahcun kan palh lai lo tiah ka zumh. Galati 3:28; ICor 11:12 zongah a dirhmun fiang tein hmuh khawh a si.

Zohchih mi Cauk

Barclay, William. The Letters to the Corinthians. Philadelphia: The Westminster Press, 1975.

Barclay, William. The Letters to Timothy, Titus, and Philemon. Philadelphia: The Westminster Press, 1975.

Byrd, Aimee. Recovering from Biblical Manhood and Womanhood; How the Church Needs to Rediscover Her Purpose. Grand Rapids: Zondervan Publishing, 2020.

Cauthen, Kenneth. Systematic Theology. Lewiston: The Edwin Melen Press, 1986.

Keener S & Craig. Paul, Women & Wives; Marriage and Women Ministry in the Letters of Paul. Peabody, Massachusetts: Hendrickson Publishers, 2001.

Kruschwitz, Robert B, edt. Women and the Church; Christian Reflection a Series of Faith and Ethics. Baylor University, 2009.

Miller, Rachel Green. Beyond Authority and Submission; Women and Men in Marriage, Church, and Society. Phillipsburg: P & R Publishing,2019.

Newsom, Carol A and others eds. Women’s Bible Commentary 20th Edition, Westminster: John Knox Press, 2012.

Pierce, Ronald W and others eds. Discovering Biblical Equality. Third Edition. Downers Grove: Inter Varsity Press, 2021.

Sue and Larry Richards. Every Woman in the Bible. Nashville: Thomas Nelson Inc, 1999.

Siddons, Philip. Speaking Out for Women: A Biblical View. Philadelphia: Judson Press, 1980.